Powstanie Wielkopolskie

Mieszkaniec poznańskiej Śródki, członek 2. Drużyny Skautowej im. Kazimierza Wielkiego, Marian Przybył. Fotografia wykonana przed 1916 r. (Archiwum Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie).

27 grudnia 1918 r. Wielkopolanie chwycili za broń. Rozpoczęty w Poznaniu zryw w błyskawicznym tempie objął cały region. Istotną siłą sprawczą zwłaszcza w pierwszych dniach walki z Niemcami odegrała polska młodzież zrzeszona w organizacjach skautowych – przyszli harcerze.

U schyłku funkcjonowania zaborów na terenie Prowincji Poznańskiej funkcjonowało ponad trzydzieści jednostek, które swoje działania opierały na idei Roberta Baden-Powella. To właśnie ruch skautowy, obok Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” stanowił jedną z głównych niepodległościowych turbin napędowych wśród najmłodszego pokolenia mieszkańców regionu. Kwatera główna wielkopolskiego skautingu, od połowy pierwszej dekady XX wieku mieściła się w kamienicy numer 28, przy dzisiejszej ul. Garbary – wówczas Wielkich Garbarach 53. Budynek, wraz z działką, na której zorganizowano oficjalnie boisko, a w rzeczywistości – konspiracyjny plac ćwiczeń wojskowych, członkowie „Sokoła” kupili w 1904 r. To właśnie między innymi tam, po gorącym dla Niemiec listopadzie 1918 r., trwały przygotowania do otwartej konfrontacji z nieprzyjacielem. W praktyce szykowano się od kilkunastu miesięcy, a w części przypadków – kilku lat. Tezę tę potwierdza choćby aktywność niepodległościowa hufców „Zorza” oraz „Piast” dowodzonych odpowiednio przez Andrzeja Pokrywkę oraz Wincentego Wierzejewskiego – jednego z pionierów polskiego harcerstwa.

Wybuch Wielkiej Wojny nie osłabił wielkopolskiego ducha skautowego. Część starszej młodzieży, wcielonej w szeregi armii niemieckiej wyruszyła na front. Ci, którzy przeżyli konflikt, zdobyli nieocenione z punktu widzenia przyszłego zrywu doświadczenie bojowe. Młodsi koledzy oraz, skupione w dwóch działających na terenie miasta drużynach żeńskich, koleżanki, również nie próżnowali. W podpoznańskich lasach, na przykład niedaleko Kobylnicy oraz Puszczykowa, trwały regularne, ukryte często pod szyldem biwaków, szkolenia militarne. Powstały też dobrze zorganizowane i zdeterminowane grupy bojowe, na których czele stanęli między innymi Józef Jęczkowiak, Stanisław Nogaj, Adolf Radomski oraz Bogdan Szefer. Krótko przed abdykacją cesarza Wilhelma II, 1 i 2 listopada, wspomniany wcześniej Wincenty Wierzejewski wyjechał do Lublina by, jako delegat Wielkopolan, wziąć udział w ogólnopolskim Zjeździe Harcerskim.

Członkowie Kompanii Skautowej już w mundurach 1. pułku strzelców wielkopolskich. Rekonstrukcja zrealizowana przez Stowarzyszenia Parva Patria z Giecza (Fot. Bartosz Janiczek/Rekografia.pl).

Gdy 27 grudnia 1918 r. na poznańskim Placu Wilhelmowskim (dziś: Placu Wolności) padły pierwsze strzały, jednymi z pierwszych, którzy uderzyli na niemieckie posterunki rozlokowane w mieście była młodzież. Za jej sprawą opanowano między innymi budynek muzeum, vis-a-vis Bazaru, z którego przemówienie wygłosił Ignacy Jan Paderewski. Duża aktywność najmłodszego pokolenia Wielkopolan wynikała w dużej mierze z faktu, iż właśnie ono, będąc u startu właściwego życia, optowało za najbardziej radykalnym – zbrojnym rozwiązaniem problemu relacji polsko-niemieckich. Warto podkreślić, że o ile w innych częściach odradzającej się Polski skauting nabrał przez lata bardziej teoretycznego, a wręcz romantycznego charakteru, o tyle w Poznańskim członkowie ruchu stawiali na konkretne działania zmierzające do pełnego wyzwolenia spod presji zaborcy.

Niespełna dobę po rozpoczęciu Powstania, przy ul. Piekary zwołana została zbiórka alarmowa miejscowego harcerstwa. Zebrany tam, liczący sto osób oddział pod dowództwem Wincentego Wierzejewskiego oraz Henryka Śniegockiego, zaatakował Bastion Grolman – jedno z dzieł fortyfikacyjnych poznańskiej twierdzy, zmuszając do kapitulacji dwukrotnie liczniejszy oddział niemiecki. W rękach młodzieży znalazły się cztery armaty oraz dwadzieścia karabinów maszynowych. Tego samego dnia, w oparciu o cenne zdobycze, sformowana została powstańcza Kompania Skautowa. Jej członkowie, do końca miesiąca angażowani byli głównie podczas rozbrajania nieprzyjaciela w rejonie Dworca Głównego.

6 stycznia 1919 r. 2. drużyna skautów wzięła udział w ataku na Stację Lotniczą Ławica. Kilka dni później całość sił harcerskich, jako 1. kompanię włączono w skład 1. pułku Strzelców Wielkopolskich, z którym wyruszyła w dalszy bój. W kolejnych miesiącach młodzi poznaniacy walczyli nie tylko o oswobodzenie regionu, ale wyruszyli, w składzie Grupy Wielkopolskiej generała Daniela Konarzewskiego, na front galicyjski.

Rozbrajanie Niemców pod poznańskim Odwachem – pocztówka z serii poświęconej Powstaniu Wielkopolskiemu autorstwa Leona Prauzińskiego. W działaniach tego rodzaju chętnie uczestniczyła również młodzież (Archiwum Muzuem Powstańców Wielkopolskich w Lusowie).

Warto zaznaczyć, że aktywność młodzieży zwłaszcza w początkowym okresie Powstania Wielkopolskiego nie ograniczała się wyłącznie do granic miasta Poznania. Także w innych miejscowościach skauci zajmowali niemieckie posterunki zdobywając w ten sposób nie tylko uzbrojenie. Na przykład w Kościanie, tamtejsza Kompania Rezerwy Skautowej w chwili rozpoczęcia zrywu zrealizowała akcję o kryptonimie „Wolność”. W jej efekcie, z magazynów 37. pułku piechoty armii cesarskiej wydobyto osiemnaście karabinów maszynowych, w tym sześć ciężkich oraz ponad dziewięćset jednostek broni strzeleckiej. Zdobycz została później wykorzystana podczas przejmowania władzy w mieście oraz walkach pod Krzywinem i Wielichowem.

Epilog działań wielkopolskiej młodzieży podczas walk z Niemcami stanowił zjazd drużynowych w Poznaniu, który obradował 29 i 30 marca 1919 r. Podjęto na nim decyzje o scaleniu wszystkich organizacji skautowych w regionie tworząc zalążek przyszłej Komendy Chorągwi Wielkopolskiej Związku Harcerstwa Polskiego. Pierwszym jej naczelnikiem wybrano 26-letniego wówczas Henryka Śniegockiego.